ساخت، بهره برداری، واگذاریBuild, operate, transfer) BOT):
یکی از روش های اجرای پروژه های عمرانی، رویکرد ساخت، بهره برداری، واگذاری (BOT) است. این رویکرد عبارت است از روشی جامع به منظور طراحی، ساخت، بهره برداری و مدیریت سود پروژه که با کمک گرفتن از سرمایه گذاران داخلی و خارجی بخش خصوصی صورت می گیرد و تلاش میکند تا کمترین هزینه ممکن به کارفرما وارد شود.
این روش یکی از روش های پذیرفته شده جهت مشارکت بخش خصوصی در توسعه پروژه های زیربنایی در سطح جهان می باشد. دولت های مختلف از این روش به عنوان یک روش مناسب برای سرمایه گذاری و ساخت سریع پروژه های زیربنایی که بشدت مورد نیاز جامعه می باشد استفاده می‌کنند. اصطلاح BOT اولین بار در دهه 1980 میلادی و هنگامی که دولت وقت ترکیه اعطای امتیاز چند نیروگاه را به مناقصه گذاشت، به کار برده شد. 
در این روش امتياز ساخت و بهره برداری از پروژه به مدت معینی توسط کارفرما به يك شرکت یا كنسرسيوم متشكل ازچند شركت خصوصي تحت عنوان “شرکت پروژه” داده شده و انتقال طرح به کارفرما پس از طی مدت معینی و بعد از تحصیل درآمد لازم محقق می گردد.
انجام این روش مانند سایر روش های اجرای طرح های بزرگ با تهیه اسناد مناقصه و پس از مرحله مطالعات اولیه توسط کارفرما آغاز می گردد. سپس سرمایه گذاران بخش خصوصی با بررسی اسناد مناقصه و حصول اطمینان از مثبت بودن نتایج امکان سنجی با ارائه پیشنهاد در مناقصه شرکت می‌کنند. در مرحله بعدی و با تعیین برنده مناقصه و انجام مذاکرات اولیه یک شرکت با مسئولیت محدود بعنوان “شرکت پروژه” توسط سرمایه گذاران برگزیده تأسیس می شود. این شرکت، صاحب امتیاز BOT محسوب می گردد. سرمایه متولیان جهت تأسیس شرکت معمولا 20 تا 30 درصد سرمایه‌گذاری لازم برای اجراء پروژه می باشد. مابقی سرمایه مورد‌نیاز از‌‌طریق انعقاد موافقت‌نامه‌های مالی با بانک ها و موسسات مالی معتبر تأمین می‌گردد.
از اهم وظایف شرکت پروژه، عقد موافقت‌نامه‌های لازم با کارفرما، پیمانکار اجرایی، شرکت بهره‌بردار و موسسات مالی می باشد. معمولا شرکت با عوامل کارفرما برای فروش محصول موافقت‌نامه‌ای بر مبنای تحویل با شرایط take or pay (بردار یا بپرداز) امضاء می نماید. در این حالت چنانچه خریدار محصول در مواقعی نیاز به محصول تولیدی نداشته باشد، ملزم به پرداخت حدود 80 درصد از قیمت محصول تولیدی می‌باشد. در این روش کارفرما بازپرداخت هیچ وامی را از طرف سرمایه گذاران یا متولیان پروژه تضمین نکرده و در نتیجه فشار ناشی از استقراض کاهش می‌یابد. به علاوه ریسک های مربوط به ساخت و تکنولوژی های جدید نیز به طرف مقابل (بخش خصوصی) منتقل می گردد.
ویژگی‌های اساسی یک قرارداد BOT را می‌توان به‌ شرح‌ زیر برشمرد:
• امتیاز ساخت یک پروژه‌ی اقتصادی ازسوی کارفرما به شرکت پروژه اعطا می‌شود.
• امتیاز بهره‌برداری از پروژه‌های اقتصادیِ ساخته‌شده، ازسوی کارفرما برای مدت معینی به شرکت پروژه واگذار می‌شود.
• شرکت پروژه مسئول تأمین مالی پروژه است.
• شرکت پروژه مسئول طراحی، تأمین کالاها، ماشین‌آلات و مواد لازم برای ساخت و راه‌اندازی پروژه است.
• مسئولیت بهره‌برداری از پروژه درمدت مقرر به‌عهده‌ی شرکت پروژه است.
• شرکت پروژه از راه فروش کالا و خدمات حاصله از بهره‌برداری پروژه، اصل سرمایه، بهره‌های متعلقه و سود خود را بازیافت می‌کند.
• پس از سپری‌شدن مدت مقرر برای بهره‌برداری، پروژه به‌طور رایگان به کارفرما منتقل می‌شود.
• شرکت پروژه موظف است درطول بهره‌برداری و تا زمان تحویل، پروژه را قابل‌استفاده نگه‌ دارد. درصورت لزوم، شرکت پروژه باید تعمیرات یا اصلاحات لازم را به ‌هزینه‌ی خود انجام دهد؛ به‌نحوی‌که پروژه در زمان تحویل از نظر فنی، سالم و قابل‌ بهره‌برداری باشد.

پیش‌نیازهای قراردادهای BOT
سه عامل را می‌توان به‌عنوان پیش‌نیاز عقد قراردادهای BOT برشمرد. در وهله‌ی نخست، پروژه‌ی تعریف‌شده باید توجیه اقتصادی داشته باشد؛ به‌‌شکلی‌که نیاز کاربردی و محسوس آن در کشور حس شود. عامل دوم، همت و عزم کافی دولت و بخش عمومی برای امضای قرارداد و صدور مجوزات لازم و نیز تضمین امنیت سرمایه‌گذاری در این پروژه است. سومین و آخرین عامل برای انعقاد قراردادهای ساخت، بهره‌برداری و انتقال نیز، وجود سرمایه‌گذاران و حامیان مالی‌ ای است که ریسک‌های گوناگون پروژه را تا مرحله‌ی بهره‌برداری برعهده گیرند.

روند به کارگیری روش BOT

1. شناسایی
همانند سایر طرح ها شناسایی پروژه به عنوان گام اول می بایست انجام شود. در این مرحله مطالعات امکان سنجی مقدماتی شامل بررسی های اقتصادی، مالی و فنی با توجه به اوضاع اقتصادی و سیاسی انجام شده و الزامات و منافع حاصله از اجرای طرح به روش BOT مشخص می گردد.

2. مناقصه/مذاکره
مذاکره
چنانچه پروژه را بتوان بصورت مستقیم به سرمایه گذار واجدالشرایط واگذار نمود، با انجام مذاکرات تفاهم‌نامه ای مابین طرفین به امضاء رسیده و موافقت نامه خرید محصول نیز منعقد می گردد.

مناقصه
در روش انجام مناقصه مراحل فرعی زیر اجراء می شود:
آمادگی کارفرما برای مناقصه
آمادگی سرمایه گذاران برای مناقصه
انتخاب برنده مناقصه

3.توسعه
در این مرحله و پس از امضاء موافقتنامه پروژه، تنظیم موافقت‌نامه مابین سرمایه گذاران جهت شکل دادن ساختار شرکت پروژه انجام شده و مشارکت سهام برای تحقق پروژه مشخص می‌شود. موافقت‌نامه تأمین مالی، عقد پیمان با پیمانکاران و کسب تعهدات و سایر امور ذیربط نیز به انجام می رسد.

4.اجرا
در این مرحله ساخت و سازها، نصب و راه اندازی پروژه انجام شده و در صورت موفقیت در آزمایشات، آموزش ها و تهیه دستورالعمل های بهره برداری و کسب مجوزها، فاز بعدی آغاز می شود.

5.بهره‌برداری و نگهداری
این مرحله طولانی ترین دوره پروژه محسوب می‌گردد. پس از راه اندازی پروژه، کارفرما در طول بهره برداری با انجام بازرسی های دوره‌ای و دریافت گزارشات، اعمال نظارت نموده و بر انتقال تکنولوژی از شرکت پروژه (یا پیمانکار)، آموزش نیروی کار، ایمنی عمومی و حفظ شرایط زیست محیطی توجه و دقت لازم را ابراز می نماید.

6.واگذاری
پروژه BOT با واگذاری طرح به کارفرما به پایان می‌رسد. شرکت پروژه موظف است از پروژه و تاسیسات آن تا تاریخ واگذاری به شکل مناسبی نگهداری نماید تا کارفرما بتواند بهره‌برداری از پروژه را ادامه دهد. در این مرحله صدور ضمانت نامه های تعمیرات و کارکرد مناسب تجهیزات و تأسیسات می‌بایست ملاحظه گردد.

عمده ترین ریسک های پروژه های زیرساخت BOT مربوط به بخش خصوصی عبارت است از:
فاز امکان سنجی، طراحی و ساخت: 
• ریسک لغو یا تغییر مقیاس
• ریسک مرتبط با دریافت مجوزهای دولتی و رعایت مقررات زیست محیطی
• ریسک تقابل با جوامع محلی (تأخیر در استملاک و…)
• مفروضات اشتباه مالی
فاز بهره برداری:
• ریسک سلب مالکیت و سلب مجوز بهره برداری
• تغییر در قوانین و مقررات (به ویژه در حوزه قیمت گذاری، کیفیت راه ها و…) 
• تغییرات مدیریتی و تغییر سیاست‌گذاری ها

روش BOT تاریخچه کوتاهی دارد و بیش از دو دهه از به ثمر رسیدن آن نیز می‌گذرد. این روش را می توان به عنوان یکی از روش های جدید و مثمر ثمر خصوصی‌سازی نام برد که مشارکت فعال بخش خصوصی را در احداث و توسعه پروژه های زیربنایی به همراه دارد. از جمله مزایای این روش کاهش مشکلات عدیده دولت در مسائلی همچون استقراض خارجی، پذیرش ریسک پروژه ها، پایین بودن کارایی طرح ها و … می باشد. انتقال تکنولوژی به کشور و توسعه زیربنایی از شاخصه های اصلی روش BOT محسوب می‌گردد. درنهایت می توان گفت درک صحیح این روش از طرف دولت و شرکت های دولتی و استفاده از آن در شرایط مناسب پیش‌نیاز اصلی جهت موفقیت بحساب می‌آید. در ایران نیز قوانینی همچون قانون «تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی»، قراردادهای BOT را زیرپوشش قرار داده و بستر حقوقی لازم را برای بهره‌مندی از این قراردادها فراهم ساخته است.

از دیگر روش های سرمایه گذاری با مفهوم واگذاری می توان موارد ذیل را نام برد:

احداث ، بهره برداری، تملیک (BOO (Build-Operation-Own:
قراردادهای B.O.O نوعی قرارداد بین المللی است که در آن “شرکت پروژه” نسبت به ساخت، تملک، راه اندازی و نگهداری پروژه برای همیشه اقدام کرده و عوارض اجاره‌ها، مخارج و درآمد پروژه را جمع می‌کند.
سرمایه‌گذار در B.O.O مسئول ساخت و بهره‌برداری از پروژه بوده و هیچ اجباری در مورد تحویل پروژه ساخته شده به دولت و یا بخش دولتی ندارد.در واقع مالکیت این پروژه‌ها در اختیار سرمایه‌گذار بوده و هیچگونه محدودیتی در مورد زمان بهره‌برداری از پروژه نداشته و قرارداد فاقد تعهد انتقال پروژه به دولت میزبان، پس از پایان امتیاز موجود است.
اينگونه پروژه ها در كشورهايي بوجود مي آيند كه :
الف: داراي حساسيت كمتري نسبت به واگذاري امتياز به سرمايه گذاران خارجي مي باشند.
ب: سياستهای روشني جهت بهره گيري از سرمايه گذاري بخش خصوصي تدوین نموده اند.
ج: قبلاً تجربه کافی در روش (B.O.T) را كسب نموده باشند.

احداث، تملیك، بهره برداري، انتقال :Build-Own-Operate-Transfer) BOOT)
تمام مفروضات شبیه B.O.T است اما Own یا تملك از اين جهت در اين قرارداد به كار رفته است كه “شرکت پروژه” ، اموال مادي موجود در پروژه را در طول مدت قرارداد مالک می شود و سپس آن را به دولت انتقال مي دهد.مالكيت كامل پروژه درطول مدت بهره برداري امكان واگذاري مالكيت به ثالث، امكان جانشيني، ايجاد و تنظيم تعرفه افزايش قيمت و … را برای سرمایه گذار فراهم می آورد ليكن تعهد به انتقال پروژه در پايان زمان امتياز به کارفرما، جزء لاينفك قرارداد است.

احداث، تملیک، بهره برداري، فروشBuild- Own-Operate-Sell) BOOS):
چنانچه در پروژه هاي ساخت، تملیک و بهره برداري BOOT “شرکت پروژه” متعهد شود که پس از انقضاي مدت معيني پروژه را در قبال دريافت مبلغي به کارفرما مزبور بفروشد از عنوان احداث، تملیک، بهره برداري(BOOS) استفاده مي شود.

احداث، اجاره به شرط تملیک، انتقال Build-Lease-Transfer) BLT): 
چنانچه “شرکت پروژه” پروژه را بعد از احداث، تملک کرده و آن را برای مدت معینی در مقابل مبلغی به دولت یا بخش خصوصی اجاره دهد و پس از سپری شدن مدت، آن را بطور رایگان به کارفرما تملیک کند، از عنوان احداث، اجاره به شرط تملیک و انتقال (BLT) استفاده می شود.
تفاوت این روش با روش غیر مشارکتی ” اجاره ” در این است که روش اجاره ، مشارکتی نیست و عملیات ساخت هم ندارد و “شرکت پروژه” با منابع خویش اقدام به احداث یا ساخت در پروژه ننموده است ولی در روش BLT کل یا قسمتی از پروژه توسط (و با منابع) “شرکت پروژه” ساخته میشود.

بازسازی، بهره برداری، انتقالRefurbish-Operate-Transfer) ROT):
چنانچه پروژه ای یا تاسیساتی که هم اکنون موجود است، به بخش خصوصی واگذار گردد تا توسط بخش خصوصی بازسازی شده و متقابلا برای مدتی مورد بهره برداری بخش خصوصی قرار گیرد و سپس به کارفرما منتقل شود از عنوان بازسازی، بهره برداری، انتقال (ROT) استفاده می شود.

مدرنیزه کردن، بهره برداری، انتقال Modernize-Operate-Transfer) MOT):
چنانچه پروژه زیربنایی موجود، به بخش خصوصی واگذار شود تا آن را به یک پروژه مدرن تبدیل کرده و درعوض برای مدتی مورد بهره برداری قرار دهد و سپس آن را به طور رایگان به کارفرما منتقل نماید از اصطلاح مدرنیزه کردن، بهره برداری، انتقال (MOT) استفاده می شود.

احداث، انتقال، بهره برداری Build-Transfer-Operate) BTO):
چنانچه در یک قرارداد BOT طرفین بخواهند تاکید کنند که مالکیت پروژه و تاسیسات آن به محض اتمام به کارفرما منتقل شود ولی درعوض کارفرما امتیاز استفاده انحصاری از پروژه را برای مدت مشخصی به “شرکت پروژه” اعطا کند از اصطلاح احداث، انتقال، بهره برداری (BTO) استفاده می شود.